Skutki ustawowego odstąpienia od umowy art. 494 KC w zw. z art. 491 § 1 KC. Prawo zatrzymania art. 496 KC.

Umowa nie wywołuje skutków prawnych ex tunc. Umowa uważana jest za niezawartą. Strony powinny sobie zwrócić wszystko, co świadczyły na podstawie tej umowy. Strona, które odstąpiła od umowy wzajemnej może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, ale również naprawienia szkody.

• „Artykuł 494 k.c. określa prawa i obowiązki wyłącznie tej strony umowy wzajemnej, która od umowy odstępuje. Nie jest on więc materialnoprawną podstawą do dochodzenia roszczenia odszkodowawczego przez drugą stronę umowy wzajemnej” (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 1998 r. I CKN 410/97).
• „Żadna ze stron nie może po wygaśnięciu umowy na skutek odstąpienia od niej dochodzić roszczeń przewidzianych w umowie. Strony po odstąpieniu od umowy mogą mieć tylko roszczenia przewidziane w art. 494 k.c.” – wyrok SN z 3 grudnia 2004 r., IV CK 340/04.
• Art. 494 KC znajduje zastosowanie nawet, gdy przyczyna odstąpienia wynika z przepisów szczególnych. „Artykuł 494 k.c. reguluje zasady rozliczenia stron w związku z odstąpieniem przez jedną z nich od umowy wzajemnej. Przyczyna odstąpienia może wynikać z regulacji ogólnych (art. 491 i nast. k.c.) oraz z licznych przepisów szczególnych, które wprost lub pośrednio odwołują się do tych unormowań (por. art. 560 § 2 k.c.) (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2010 r. IV CSK 112/10).

ROSZCZENIE ODSZKODOWAWCZE.

• Brak zastosowania przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
• Mają zastosowanie przepisy o niewykonaniu i skutkach niewykonania zobowiązań. Do odpowiedzialności odszkodowawczej z art. 494 k.c. ma zastosowanie art. 471 k.c (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2005 r. III CK 586/04).
• SZKODA: STRATY I UTRACONE KORZYŚCI. „Uprawnienia odstępującego od umowy, wynikające z art. 494 k.c., obejmują roszczenia o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania w granicach dodatniego interesu umowy, tzn. obejmują roszczenia o pełne naprawienie wszelkiej szkody. Stosownie do art. 361 § 2 k.c. szkoda może występować w dwóch postaciach: straty, którą poszkodowany poniósł w wyniku zdarzenia szkodzącego oraz w nieuzyskanych przez niego korzyściach. Nie ma dostatecznie uzasadnionych podstaw do tego, aby odszkodowanie, przysługujące na podstawie art. 494 k.c., ograniczać do utraconych korzyści z pominięciem szkody polegającej na pomniejszeniu majątku poszkodowanego. Z reguły obie postaci szkody są ze sobą ściśle powiązane w tym sensie, że gdyby doszło do uzyskania korzyści, to nie wystąpiłoby pomniejszenie majątku poszkodowanego. Należy jednak zauważyć, że szkoda związana z utraconymi korzyściami ma zawsze charakter hipotetyczny, dlatego jest trudna do wykazania. W wypadku nieudowodnienia utraconych korzyści, nie można kwestionować uprawnienia poszkodowanego do odszkodowania w skromniejszym zakresie, obejmującym zmniejszenie jego majątku (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 2004 r. II CK 62/03).
• „Art. 494 k.c. nie reguluje samych zasad odpowiedzialności w tych sytuacjach, które normuje art. 471 k.c. Podstawowym obowiązkiem stron jest zwrot świadczeń wzajemnych. Kupujący, który od umowy odstąpił, może żądać nadto odszkodowania w granicach pozytywnego interesu umowy obejmującego m.in. szkodę (stratę) spowodowaną koniecznością i faktem zastępczego zaspokojenia się po wyższej cenie. W szczególności może się ona wiązać ze wzrostem cen w okresie od daty zawarcia umowy i zapłaty ceny do czasu zastępczego zaspokojenia się w formie nabycia takiej samej lub podobnej rzeczy” (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2002 r. I CKN 486/00).
• „Skutek ex tunc odstąpienia od umowy w postaci zniesienia zobowiązania powoduje, że nie tylko wygasają wynikające z niego prawa i obowiązki, ale prawnie przyjmuje się fikcję, że umowa nie była zawarta. Wobec tego nie można szukać podstawy prawnej powstania roszczeń przewidzianych w art. 494 k.c. w postanowieniach umowy, która w sensie prawnym już nie istnieje. Rozważania te prowadzą do wniosku, że podstawy prawnej przedawnienia roszczeń wynikających z art. 494 k.c. nie można upatrywać w przepisach kodeksu cywilnego regulujących dany stosunek zobowiązaniowy, od którego skutecznie odstąpiono – w niniejszej sprawie w art. 646 k.c., zgodnie z którym roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem lat dwóch od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane, od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane. Należy podkreślić, że roszczenia przewidziane w art. 494 k.c. nie są roszczeniami wynikającymi z umowy wzajemnej, od której odstąpiono, lecz powstają w oderwaniu od niej i niezależnie od jej postanowień. Roszczenia uprawnionego mające swoje źródło w odstąpieniu od umowy na podstawie art. 494 k.c. przedawniają się na podstawie i w terminie określonym w art. 117 i 118 k.c.”. – Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2010 r. IV CSK 112/10.

Prawo zatrzymania art. 496 KC.

Art. 496 KC. Jeżeli wskutek odstąpienia od umowy strony mają dokonać zwrotu świadczeń wzajemnych, każdej z nich przysługuje prawo zatrzymania, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot.

• „Zarzut prawa zatrzymania ma podwójny charakter. W zakresie prawa materialnego stanowi on jednostronne oświadczenie woli, prowadzące do zahamowania skuteczności roszczenia strony przeciwnej (art. 461 § 1 k.c., art. 496 k.c., art. 497 k.c.). Powołanie się na ten zarzut w trakcie procesu jest czynnością procesową o charakterze zarzutu merytorycznego. Sfera prawa materialnego pozostawiona jest swobodnemu uznaniu uprawnionego, a co za tym idzie, zgłaszanie opartych na nim zarzutów jest dopuszczalne na każdym etapie postępowania. Jeżeli więc powołanie się na prawo zatrzymania nastąpiło po zamknięciu rozprawy przed sądem pierwszej instancji, to pozwany może, aż do zakończenia rozprawy przed sądem apelacyjnym, podnieść zarzut zatrzymania. Złożenie oświadczenia o zatrzymaniu stanowić będzie nowy fakt, w rozumieniu art. 381 k.p.c., powstały dopiero po wydaniu orzeczenia przez sąd pierwszej instancji i prowadzący do zahamowanie skuteczności roszczenia powoda. Przepis art. 381 k.p.c., który w takiej sytuacji wyłącza zastosowanie art. 383 k.p.c., nie wprowadza ograniczenia dopuszczalności zgłaszania takich faktów przed sądem odwoławczym. Zgodnie z art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. sąd apelacyjny powinien uwzględnić przy orzekaniu stan faktyczny i prawny ukształtowany w następstwie zgłoszonego w postępowaniu przed tym sądem zarzutu zatrzymania” (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 2003 r. V CKN 417/01).
• „Istota prawa zatrzymania, którego funkcją jest jedynie wywarcie presji na drugą stronę, aby wykonała swoje świadczenie, nie uzasadnia powstania dodatkowych korzyści w postaci czerpania pożytków z rzeczy. Osoba wykonująca prawo zatrzymania nie jest uprawniona do używania zatrzymanej rzeczy i czerpania pożytków, tym samym posiadacz korzystający z cudzej rzeczy tylko na podstawie prawa zatrzymania jest obowiązany do 1wynagrodzenia za korzystanie z niej” (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2009 r. I CSK 184/09).
• „Wymagalność zobowiązania nie zachodzi, gdy dłużnik dysponuje zarzutem hamującym roszczenie wierzyciela, a takim zarzutem jest niewątpliwie zarzut zatrzymania. Skuteczne skorzystanie przez stronę z prawa zatrzymania wzajemnego świadczenia pieniężnego wyłącza opóźnienie w spełnieniu tego świadczenia” (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 2005 r. IV CK 204/04).
• „Prawem zatrzymania z art. 497 w zw. z art. 496 k.c. objęta jest zrewaloryzowana – stosownie do kryteriów art. 358 (1) § 3 k.c. – wartość świadczenia pieniężnego, nie zaś jedynie wartość nominalna tego świadczenia” (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 września 1993 r. I CRN 115/93).

Aplikantka radcowska Sylwia Gładysz