Roszczenie o zachowek przeciwko obdarowanym.
Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, która co do zasady może zostać uruchomiona w przypadku sporządzenia testamentu przez spadkodawcę i przekazania majątku spadkowego osobom spoza grona bliskich uprawnionych do dziedziczenia. Ile wynosi zachowek, darowizna a zachowek – te i inne kwestie wymagają szerszego wyjaśnienia. Prawo do zachowku pozwala pominiętym członkom rodziny na ingerencję w wolę spadkodawcy już po jego śmierci i modyfikację dokonanych przez niego rozporządzeń za życia. Błędne jest wyobrażenie, że zachowek należy się tylko wtedy, gdy w grę wchodzi dziedziczenie testamentowe. Zachowek stanowi korzyść, o którą mogą ubiegać się spadkobiercy ustawowi także wtedy, gdy zmarły nie pozostawił testamentu, ale jeszcze za życia rozporządził swoim majątkiem, dokonując darowizny.
Artykuł dotyczy kwestii związanych z dochodzeniem zapłaty zachowku od obdarowanych w sytuacji, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu, ale dokonał darowizny za życia.
Czy każda darowizna dokonana za życia przez spadkodawcę uprawnia do zachowku?
Jaka jest opłata sądowa od pozwu o zachowek? Ewentualnie wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych.
Przed skierowaniem pozwu o zachowek – wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym.
Przedawnienie roszczenia o zachowek.
Dla kogo zachowek? Komu przysługuje prawo do zachowku?
Zachowek przy dziedziczeniu ustawowym należy się zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy (art. 991 § 1 KC). Dlaczego w odniesieniu do osób uprawnionych do zachowku został użyty tryb przypuszczający „byliby powołani do spadku z ustawy” i co ten zwrot oznacza? Roszczenie o zachowek przy dziedziczeniu ustawowym nie może być jednocześnie realizowane przez zstępnych, małżonka i rodziców, ponieważ jeśli uprawnionymi do zachowku są małżonek i dzieci spadkodawcy, wówczas roszczenie to nie będzie przysługiwać rodzicom spadkodawcy, stąd sformułowanie „byliby” zamiast „są”, chodzi bowiem o potencjalną możliwość. Przykładowo jeśli zmarła Anna Gontarska, która pozostawiła trójkę dzieci Piotra, Andrzeja i Marię, natomiast za życia dokonała darowizny na rzecz swojego wnuczka Filipa, wówczas roszczenie o zachowek będzie przysługiwać Piotrowi, Andrzejowi i Marii przeciwko obdarowanemu Filipowi. Nawet jeśli żyją rodzice Anny Gontarskiej czy jedno z nich wówczas nie będą uprawnieni do dochodzenia zachowku, ponieważ żyją dzieci Anny, którzy dziedziczą przed jej rodzicami. Roszczenie z tytułu zachowku jest dziedziczne, ponieważ przechodzi na spadkobierców osoby uprawnionej do zachowku. Przykładowo jeśli zmarła Maria Gontarska uprawniona do zachowku po swojej matce Annie Gontarskiej, wówczas córka Marii, Karolina Gontarska może dochodzić roszczenia o zachowek – tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 grudnia 1988 r. III CZP 101/88.
Darowizna a zachowek – poznaj różnice! Czy każda darowizna dokonana za życia przez spadkodawcę uprawnia do zachowku?
Zasadą jest, że przy ustalaniu prawa do zachowku dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę. Czyli jeśli w chwili śmierci scheda spadkowa jest zerowa lub znikoma skutkiem darowizn dokonanych przez spadkodawcę za życia, nie oznacza to, że zachowek nie należy się lub kwota zachowku będzie niewielka. Przy ustalaniu wysokości zachowku dolicza się bowiem do schedy spadkowej wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę.
Od tej zasady istnieją wyjątki, a mianowicie nie dolicza się do spadku następujących darowizn (art. 994 KC):
1. drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych;
2. darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku (data śmierci spadkodawcy) na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, co należy rozumieć następująco:
- jeśli darowizna została dokonana na rzecz osoby nie będącej spadkobiercą lub uprawnionej do zachowku w ciągu dziesięciu lat licząc wstecz od chwili śmierci spadkodawcy, podlega doliczeniu do spadku np. darowizna dokonana na rzecz konkubiny dwanaście lat licząc wstecz od chwili śmierci darczyńcy nie podlega zaliczeniu,
- darowizny uczynione na rzecz spadkobierców oraz osób uprawnionych do zachowku są doliczane do spadku bez względu na czas ich dokonania.
Przy zaliczaniu na poczet zachowku nie ma znaczenia przedmiot darowizny i cel, w jakim została ona dokonana – tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 30 marca 2011 r., III CZP 136/10). Zgodnie z art. 995 § 1 k.c. wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku (co do zasady na podstawie opinii biegłego sądowego).
Przykład: Po śmierci Katarzyny Gruszki (22.02.2012 r.) nie pozostała scheda spadkowa, ponieważ cały swój majątek, który stanowiła nieruchomość położona we Wrocławiu przy ul. Krzyckiej 24 (wartość ok. 500.000,00 zł) , Pani Katarzyna darowała wnuczkowi Andrzejowi (umowa darowizny z dnia 15.04.2009 r.). Pani Katarzyna nie sporządziła testamentu, miała trójkę dzieci Annę, Franciszka i Dorotę. Andrzej jest synem córki Doroty. Czy córka Anna i syn Franciszek są uprawnieni do wystąpienia z roszczeniem o zapłatę zachowku? Tak, przysługuje im takie roszczenie, ponieważ są uprawnionymi do zachowku na podstawie art. 991 § 1 KC, są zstępnymi spadkodawczyni. Fakt, że Pani Katarzyna nie sporządziła testamentu nie wyklucza roszczenia o zachowek. Zachowek należy się także przy dziedziczeniu ustawowym. Roszczenie o zachowek zostanie skierowane przeciwko obdarowanemu wnuczkowi Andrzejowi na podstawie art. 1000 § 1 zd. pierwsze KC. Darowizna dokonana przez spadkodawczynię Katarzynę Gruszkę zostanie doliczona do spadku na podstawie art. 994 § 1 KC w zw. z art. 993 KC. Wnuczek Andrzej jest obowiązany do zapłaty kwoty zachowku w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny art. 1000 § 1 zd. drugie KC.
Orzecznictwo:
– wyrok SN z dnia 30.01.2008 r. sygn. akt III CSK 255/07
Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 k.c.
Ile wynosi zachowek? / W jakiej wysokości zachowek?
Roszczenie o zachowek jest roszczeniem o zapłatę określonej sumy pieniężnej. W jaki sposób obliczyć kwotę należną tytułem zachowku? Wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału, jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, natomiast jeżeli zstępny uprawniony do zachowku jest osobą małoletnią albo uprawniony jest trwale niezdolną do pracy, wysokość ta wynosi dwie trzecie wartości tego udziału. Po pierwsze należy określić, czy uprawniony do zachowku zstępny jest osobą małoletnią lub trwale niezdolną do pracy (stan małoletniości i trwałej niezdolności do pracy oceniany jest na dzień otwarcia spadku). Jeśli tak wówczas wysokość zachowku będzie stanowiła dwie trzeci wartości udziału spadkowego. Jeśli uprawnionym do zachowku nie jest zstępny małoletni ani osoba trwale niezdolna do pracy wysokość zachowku będzie wyniosła połowę wartości udziału spadkowego. Udział spadkowy ustala się według reguł dziedziczenia ustawowego (art. 931 i nast. KC).
Przykład: Z roszczeniem o zachowek chce wystąpić Anna Karska córka zmarłej Janiny Zielińskiej. Janina Zielińska miała trójkę dzieci, w chwili śmierci Janina była wdową. Janina Zielińska zmarła dnia 15.10.2011 r. i nie sporządziła testamentu, ale w drodze darowizny dokonanej dnia 14.03.2009 r. przeniosła prawo własności do mieszkania położonego we Wrocławiu przy ulicy Legnickiej 44 na rzecz wnuczka Piotra Czajki (syna drugiej córki Krystyny Czajki). Na podstawie ustawy Annie Karskiej przypada udział spadkowy wynoszący 1/3 (art. 931 § 1 KC) a zatem wysokość zachowku wynosi 1/2 z 1/3 czyli 1/6.
Annie Karskiej należy się zachowek wynoszący 1/6 wartości udziału spadkowego. Ile wynosi zachowek- jaka to kwota? Przy obliczaniu wartości zachowku należy ustalić czystą wartość spadku. Czysta wartość spadku oznacza wartość spadku bez długów spadkowych (art. 922 KC np. koszty pogrzebu stanowią długi spadkowe). Celem ustalenia czystej wartości zachowku, najpierw należy ustalić skład spadku. Skład spadku (czyli co wchodzi do spadku) jest określany na chwilę otwarcia spadku (chwila śmierci) a następnie oblicza się wartość spadku. Wartość spadku jest określana według cen rynkowych z daty orzekania przede wszystkim na podstawie opinii biegłego sądowego (chyba że strony osiągnęły w tym zakresie porozumienie, pomocny okaże się również spis inwentarza). Po pomniejszeniu tak ustalonej wartości spadku o długi spadkowe uzyskiwana jest czysta wartość spadku. Należy pamiętać o doliczeniu darowizny, o których mowa powyżej, jeśli takie uczynił spadkodawca za życia.
Uproszony wzór dla ustalenia wartości zachowku:
- dla małoletnich i osób trwale niezdolnych do pracy: 2/3 x udział spadkowy przy dziedziczeniu ustawowym x czysta wartość spadku = wartość zachowku
- dla pozostałych osób: 1/2 x udział spadkowy przy dziedziczeniu ustawowym x czysta wartość spadku = wartość zachowku.
Orzecznictwo dotyczące obliczenia wartości zachowku:
- Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 1985 r. III CZP 69/84: Obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu.
- Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 2005 r. I CK 765/04: Wartość spadku w celu określenia zachowku ustala się według cen z chwili orzekania o zachowku. Chwilą tą powinna być chwila orzekania przez Sąd drugiej instancji, jako sąd merytorycznie rozpoznający sprawę.
Jaka jest opłata sądowa od pozwu o zachowek? Ewentualnie wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych.
Opłata sądowa od pozwu o zachowek wynosi 5 % wartości przedmiotu sporu, jednak nie mniej niż 30 złotych i nie więcej niż 100 000 złotych (art. 13 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych).
Przykład: Jeśli powód dochodzi zapłaty kwoty 80.000 zł tytułem zachowku opłata sądowa wyniesie 4.000,00 zł.
Pozostają jeszcze zaliczki na wynagrodzenie i zwrot kosztów poniesionych przez biegłego. Jeśli strona będzie wnioskować o biegłego sądowego np. do ustalenia wartości darowizny dokonanej przez spadkodawcę, wówczas sąd wezwie o uiszczenie zaliczki.
Powód (uprawniony do zachowku) może ubiegać się o zwolnienie od kosztów sądowych. Podstawą uzyskania zwolnienia od kosztów sądowych jest złożenie oświadczenia przez stronę ubiegającą się o takie zwolnienie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny (art. 102 § 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych). Formularz oświadczenia majątkowego do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych można pobrać z strony Ministerstwa Sprawiedliwości http://bip.ms.gov.pl/pl/formularze/ – Formularz oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym.
Przed skierowaniem pozwu o zachowek wniosek o stwierdzenie nabycia spadku.
Przed skierowaniem pozwu o zachowek konieczne jest przeprowadzenie postępowania spadkowego po zmarłym spadkodawcy. Postępowanie wszczyna wniosek o stwierdzenie nabycia spadku (art. 1025 KC, art. 669 – 679 KPC). Jeśli nie został sporządzony testament, w grę będzie wchodzić dziedziczenie ustawowe (art. 931 – 940 KC). W sprawie wniosku sąd wyznacza rozprawę, na którą wzywa wszystkich spadkobierców. Opłata od wniosku wynosi 50 zł (art. 49 ust. 1 pkt. 1 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych). W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wymienia spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, który spadek przypadł, jak również wielkość ich udziałów spadkowych (art. 677 § 1 KPC).
Przykład: Zmarła Anna Starska. Pozostawiała trzy córki, każda z nich jest uprawniona, aby samodzielnie złożyć wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłej mace, ale na rozprawę sąd wezwie wszystkie siostry.
Przedawnienie roszczenia o zachowek.
W sytuacji gdy nie został sporządzony testament, ale spadkodawca rozporządził całym swoim majątkiem w drodze darowizn, wówczas roszczenie o zachowek przedawnia się w ciągu pięć lat liczonych od śmierci spadkodawcy (art. 1007 KC).
Aplikantka radcowska Sylwia Gładysz
O swoje prawo do zachowku należy zadbać na czas. Udzielamy skutecznego wsparcia
Zachowek nie jest pojęciem szeroko rozpowszechnionym i wiele osób spotyka się z nim dopiero w momencie, gdy pojawia się możliwość przejęcia części majątku osoby zmarłej. Darowizna a zachowek – to częsty przedmiot zainteresowania osób pragnących uniknąć sytuacji, gdy z roszczeniem o zachowek przy dziedziczeniu ustawowym będą występowali inni zstępni. Jak już wiemy, jest ona wówczas nieskuteczna. Podejmując jakiekolwiek działania w zakresie rozporządzania majątkiem, zawsze warto więc szukać fachowej pomocy. Takiej, jakiej udziela kancelaria Ptak&Wspólnicy. Niezależnie od tego, czy zadajemy sobie pytanie ile wynosi zachowek w danym przypadku, czy też chcemy wyegzekwować własne prawo do zachowku, bądź po prostu uniknąć sporów i niejasności, zawsze warto skontaktować się z nami. Wieloletnie doświadczenie naszych pracowników sprawia, że zbadawszy konkretne okoliczności, zawsze zaproponują oni właściwe rozwiązania lub doprowadzą do zadośćuczynienia wszelkim uzasadnionym roszczeniom. Ustalimy, ile wynosi zachowek przy dziedziczeniu ustawowym, zbadamy, czy w danym wypadku nie powinien być on wyższy. Zadbamy o to, by pozew o zachowek mógł być skuteczny, weźmiemy na siebie wszelki trud związany z formalnościami towarzyszącymi udziałowi w postępowaniu. Działania podjęte na czas pozwalają zadbać o interes wszystkich stron i uniknąć zbędnych nieporozumień. Zapraszamy do niezwłocznego kontaktu i przedstawienia nam szczegółów danej sprawy. Zespół kancelarii Ptak&Wspólnicy już wielokrotnie dowiódł swojej skuteczności.