Kodeks cywilny przewiduje:
1. umowne prawo odstąpienia (art. 395 i nast. KC)
2. ustawowe prawo odstąpienia (art. 491 i nast. KC, art. 561 § 1 KC).
Umowne prawo odstąpienia:
- Podstawa prawna umownego prawa odstąpienia art. 395, 396 KC.
- Sformułowanie klauzuli o odstąpieniu od umowy.
- Sposób wykonania umownego prawa odstąpienia.
- Skutek odstąpienia od umowy.
- Umowne prawo odstąpienia w umowie przenoszącej własność nieruchomości.
- Prawo odstąpienia w zobowiązaniach trwałych.
UMOWNE PRAWO ODSTĄPIENIA.
Podstawa prawna umownego prawa odstąpienia art. 395, 396 KC.
Art. 395 [Umowne prawo odstąpienia]
§ 1. Można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie.
§ 2. W razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za nie zawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie.
Art. 396 [Odstępne] Jeżeli zostało zastrzeżone, że jednej lub obu stronom wolno od umowy odstąpić za zapłatą oznaczonej sumy (odstępne), oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego.
Przepisy dotyczące ustawowego prawa odstąpienia od umowy (art. 491 i nast. KC) NIE mają zastosowania do umownego prawa odstąpienia od umowy (art. 395 i nast. KC) – wyrok SN z dnia 20.01.1998 r. III CKN 79/97.
Sformułowanie klauzuli o odstąpieniu od umowy.
Warunkiem koniecznym jest zawarcie ważnej umowy.
Postanowienie o odstąpieniu od umowy musi zawierać:
- termin końcowy, czyli termin w ciągu którego strona może odstąpić od umowy. Najbezpieczniej jest posłużyć się datą, natomiast jeśli termin końcowy zostanie wyznaczony przez zdarzenie przyszłe musi to być zdarzenie pewne.
Skutek pominięcia terminu: postanowienie o odstąpieniu od umowy jest nieważne (art. 58 § 1 KC).
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 22 października 2009 r. I ACa 697/09:
- Zapisy umowy stron dotyczące umownego prawa odstąpienia od umowy bez oznaczenia terminu, w czasie którego będzie możliwe skorzystanie z prawa odstąpienia od umowy – uznać zaś trzeba za sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym przepisem art. 395 § 1 k.c. Przepis ten wprowadza, na wypadek ustalenia umownego prawa do odstąpienia od umowy, wymagania obwarowane sankcją nieważności (art. 58 § 1 k.c.), do których to wymagań należy m.in. obowiązek oznaczenia terminu, w czasie którego będzie możliwe skorzystanie z prawa odstąpienia. Skoro strony, w zawartej przez siebie umowie, nie oznaczyły terminu, do którego każda z nich może skorzystać z umownego prawa odstąpienia, to zastrzeżenie to jest nieważne.
- Norma prawna wyrażona w przepisie art. 395 § 1 k.c. na charakter ius cogens. Swoboda kontraktowa stron została zatem wyłączona we wskazanym w niej zakresie. Czynność prawna jest natomiast sprzeczna z ustawą (art. 58 § 1 k.c.) nie tylko wtedy, gdy zawiera postanowienia z nią niezgodne, ale również gdy nie zawiera postanowień nakazanych przez prawo.
Postanowienie o odstąpieniu od umowy może zawierać:
- zdarzenie przyszłe i niepewne, od wystąpienia którego uzależnione jest wykonanie prawa odstąpienia, głównie chodzi o okoliczności związane z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania. Nie ma jednak obowiązku konstruowania tej klauzuli w ten sposób.
Dopuszczalne postanowienie o odstąpieniu od części umowy – odstąpienie częściowe.
Dopuszczalne jest zastrzeżenie na rzecz inwestora w umowie o roboty budowlane (art. 647 k.c.) uprawnienia do częściowego odstąpienia od tej umowy. Klauzula o częściowym odstąpieniu od umowy jest dopuszczalna w świetle w art. 353 (1) k.c. – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 listopada 2005 r. V CK 350/05.
Jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna z nich dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty niespełnionego świadczenia. Strona ta może także odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy drugiej stronie (art. 491 § 2 k.c.). W świetle powyższej regulacji, zakres skutków powodowanych oświadczeniem o odstąpieniu od umowy rzeczywiście zależy od właściwości przedmiotu świadczenia strony, która popadła w zwłokę z wykonaniem swojego zobowiązania. – Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2011 r. I CSK 696/10.
Dopuszczalna modyfikacja umowna art. 395 § 2 KC.
Przepis art. 395 § 2 k.c., który określa skutek wykonania prawa odstąpienia od umowy i obowiązki stron w razie odstąpienia, nie może być rozumiany jako ius cogens. Skoro strony, w zależności od ich woli, mogą zastrzec prawo odstąpienia od umowy, mogą też określić skutki odstąpienia (w szczególności, że ma ono skutek ex nunc) i wzajemne obowiązki w razie odstąpienia, inaczej niż przewiduje to art. 395 § 2 k.c., i to niezależnie od charakteru umowy i świadczeń, do których strony umowy były zobowiązane. Zastosowanie art. 395 § 2 k.c. wchodzi w grę wówczas, gdy strony nie postanowiły inaczej. W razie umownego zastrzeżenia odstąpienia od umowy regulacja zawarta w art. 491 § 2 k.p.c., jako dotycząca zakresu ustawowego prawa odstąpienia od umowy, także nie znajduje bezpośredniego zastosowania. Może ona być jedynie pomocna dla ustalenia zakresu umownego odstąpienia od umowy ze względu na charakter świadczenia obu stron wówczas, gdy zakresu tego strony nie określiły. – Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 września 2011 r. I CSK 696/10.
Strony mogą zatem w umowie, zastrzegając prawo odstąpienia, wskazać, że działa ono ex nunc! Może mieć to kluczowe znaczenie np. w umowie o roboty budowlane, ponieważ taki zapis wykluczy zwrot spełnionych świadczeń i inne skomplikowane rozliczenia stron.
Sposób wykonania prawa odstąpienia.
► Realizacja umownego prawa odstąpienia następuje poprzez złożenie jednostronnego oświadczenia woli przez stronę uprawnioną (art. 61 KC). Skorzystanie z prawa odstąpienia stanowi uprawnienie kształtujące.
► Oświadczenie takie nie wymaga żadnego uzasadnienia, chyba że strony uzależniły dopuszczalność skorzystania z tego uprawnienia od ziszczenia się określonego warunku.
Forma odstąpienia od umowy: Jeśli umowa została zawarta w formie pisemnej lub w innej formie szczególnej dla odstąpienia od umowy wymagana jest forma pisemna (art. 77 § 2 i 3 KC) w pozostałych przypadkach dopuszczalna jest również forma ustna.
Forma odstąpienia od umowy zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości: NIE jest wymagana forma aktu notarialnego, wystarczająca jest forma pisemna(art. 77 par. 3 KC).
Forma odstąpienia od umowy zbycia udziałów w sp. z o.o.: Zmiana, rozwiązanie lub odstąpienie od umowy zbycia udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, także dokonane przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustawy (Dz. U. Nr 49, poz. 408), wymagają pod rygorem nieważności dochowania formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi (art. 180 k.s.h. w zw. z art. 73 § 2 k.c. i art. 77 k.c.).
Skutek umownego odstąpienia od umowy art. 395 § 2 KC.
Skutkiem skorzystania przez stronę z prawa odstąpienia jest rozwiązanie umowy z mocą wsteczną (ex tunc) – umowa jest uważana za niezawartą. Stosunek prawny wygasa a wraz z nim stosunki akcesoryjne (zastaw, hipoteka, odsetki, kara umowna) – acessorium seguitur principale roszczenia akcesoryjne dzielą los roszczenia głównego.
- To, co strony już świadczyły ulega zwrotowi. Świadczenia powinny być zwrócone w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie. Jeśli rzecz nie została zwrócona przysługuje ochrona z art. 225 KC.
Art. 395 § 2 KC stanowi lex specialis do art. 494 KC (skutki odstąpienia od umowy wzajemnej) oraz art. 410 KC (świadczenie nienależne).
Żadna ze stron nie może po wygaśnięciu umowy na skutek odstąpienia od niej dochodzić roszczeń przewidzianych w umowie. Strony po odstąpieniu od umowy mogą mieć tylko roszczenia przewidziane w art. 395 § 2 k.c. – wyrok SN z 3 grudnia 2004 r., IV CK 340/04.
Odstąpienie od umowy jest nieodwracalne.
Po dotarciu oświadczenia o odstąpieniu od umowy do jego adresata skutki oświadczenia nie mogą być uchylone, nawet za jego zgodą. Późniejszą, po nastąpieniu skutku odstąpienia, zgodę strony, do której skierowane zostało oświadczenie o odstąpieniu należy traktować jako przyjęcie oferty zawarcia umowy kreującej taki sam, lecz już nie ten sam stosunek prawny. Z chwilą skuteczności oświadczenia o odstąpieniu ustaje bowiem więź obligacyjna łącząca dotychczasowe strony, przestaje więc istnieć zarówno przedmiot w odniesieniu do którego odstępujący mógłby złożyć oświadczenie o cofnięciu odstąpienia, jak i strona, do której to oświadczenie miałoby być skierowane. – Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2009 r. II CSK 518/08.
Umowne prawo odstąpienia w umowie przenoszącej własność nieruchomości (skutek rzeczowy).
Zastrzeżenie UMOWNEGO prawa odstąpienia jest nieważne w umowie przenoszącej własność nieruchomości.
umowne odstąpienie = warunek NIEWAŻNE W UMOWIE PRZENOSZĄCEJ WŁASNOŚĆ
„Zastrzeżenie umownego prawa odstąpienia w skutkach odpowiada warunkowi. Nie jest zatem dopuszczalne w umowach, które nie mogą być zawarte pod warunkiem, tak jak to ma miejsce w umowach przenoszących własność nieruchomości, czy obejmujących skutek rzeczy. Skorzystanie z prawa odstąpienia zastrzeżonego w umowie o skutku tylko obligacyjnym, kładzie kres wiążącemu kontrahentów stosunkowi umownemu.” – Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 2004 r. I CK 191/04.
ALE dopuszczalne w umowie zobowiązującej do przeniesienia własności nieruchomości (jedynie skutek obligacyjny), w umowie przedwstępnej.
Prawo odstąpienia w zobowiązaniach trwałych.
Niedopuszczalne jest odstąpienie od umowy dotyczącej zobowiązania trwałego z mocą wsteczną (ex tunc).
Dopuszczalne jest wypowiedzenie takiej umowy na przyszłość (ex nunc).
Wypowiedzenie – skutek na przyszłość (ex nunc). Odstąpienie od umowy – moc wsteczna (ex tunc) |
„Przyjętym w prawie cywilnym sposobem normalnego oraz przedwczesnego zakończenia stosunków trwałych jest WYPOWIEDZENIE. Wywiera ono skutek na przyszłość (ex nunc), tj. znosi stosunek prawny dopiero po upływie terminu wypowiedzenia, a gdy termin taki wyjątkowo nie jest wymagany – z chwilą złożenia kontrahentowi oświadczenia o wypowiedzeniu. Zniesienie zobowiązania trwałego z mocą wsteczną nie mogłoby więc doprowadzić do zwrotu tego rodzaju świadczeń; możliwe byłoby w takim razie co najwyżej skomplikowane rozliczenie się stron z tytułu spełnionego świadczenia ciągłego. W konsekwencji, nie tylko rozwiązanie z mocą wsteczną za zgodą obu stron, ale i wypowiedzenie z mocą wsteczną przez jedną ze stron należy uznać za sprzeczne z wynikającą z założeń kodeksu cywilnego naturą zobowiązania trwałego (art. 353[1] KC) i nieważne na podstawie art. 58 § 1 KC; ściśle rzecz biorąc, nieważna jest już sama klauzula zastrzegająca możliwość wypowiedzenia zobowiązania trwałego ze skutkiem wstecznym. Zniesienie wykonanego w zakresie świadczenia ciągłego zobowiązania o charakterze trwałym mieści się więc w granicach zasady swobody umów tylko wtedy, gdy odnosi się do przyszłości” – Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 października 2004 r. V CK 670/03.
ODSTĄPIENIE UMOWNE PODSUMOWANIE:
-nie mają zastosowania przepisy dot. odstąpienia ustawowego (art. 491 i nast. KC) – brak terminu końcowego – nieważność – odstąpienie: uprawnienie kształtujące – skutek: moc wsteczna (ex tunc) – odstąpienie umowa dot. nieruchomości – forma pisemna – art. 395 par. 1 KC ius cogens – art. 395 par. 2 KC nie ius cogens – dopuszczalna umowna modufikacja skutku na ex nunc – umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości – umowne odstąpienie ważne – skutek obligacyjny – umowa przenosząca własność nieruchomości – umowne odstąpienie nieważne – zobowiązania trwałe – odstąpienie = wypowiedzenie ex nunc |