UZASADNIENIE PROJEKTU USTAWY
Niniejszy tekst pochodzi ze stron internetowych Sejmu (http://www.sejm.gov.pl) i Senatu (http://www.senat.gov.pl).
Sejm RP VI kadencji Nr druku: 4332
ustawa opublikowana
ustawa po rozpatrzeniu stanowiska Senatu
Sejm przyjął poprawki Senatu
I. Wprowadzenie
Przedstawiony projekt zmian Kodeksu postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw przewiduje nowe rozwiązania normatywne dotyczące kilku zagadnień.
Po pierwsze, projekt zakłada likwidację postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych i poddanie spraw między przedsiębiorcami w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej regułom ogólnym obowiązującym w procesie.
Po drugie, projektowane zmiany obejmują wprowadzenie regulacji w zakresie nałożenia na strony i uczestników postępowania tzw. ciężaru wspierania postępowania w połączeniu z nowym ujęciem reguł dotyczących prezentacji materiału procesowego przez strony. Towarzyszy temu nałożenie na strony ciężaru działania w postępowaniu zgodnie z dobrymi obyczajami.
Po trzecie, w projekcie przewidziano konkretyzację obowiązków sądu w zakresie pozyskiwania od stron i uczestników postępowania materiału procesowego w ramach tzw. informacyjnego słuchania stron.
Po czwarte, projekt porządkuje dotychczasową regulację udziału organizacji społecznych w postępowaniu cywilnym. Polega to nie tylko na zmianie nazewnictwa i wprowadzeniu pojęcia organizacji pozarządowych, ale także na modyfikacji zasad udziału tych podmiotów w postępowaniu cywilnym.
Po piąte, w projekcie przewiduje się zmianę dotyczącą skutków wniesienia apelacji do sądu niewłaściwego oraz modyfikacje regulacji zażalenia na orzeczenia sądu drugiej instancji. Modyfikacje te polegają na wprowadzeniu tzw. zażalenia poziomego w odniesieniu do niektórych postanowień sądu drugiej instancji (wiąże się to częściowo z judykaturą Trybunału Konstytucyjnego) oraz ustanowieniu możliwości zaskarżenia zażaleniem kasatoryjnych orzeczeń sądu drugiej instancji w celu poddania ich kontroli Sądu Najwyższego.
Po szóste, w projekcie poddano modyfikacji regulacje dotyczące wpływu ogłoszenia upadłości na tok postępowania z udziałem podmiotu, w stosunku do którego ogłoszono upadłość.
Po siódme, w projekcie rozszerza się uprawnienia referendarza sądowego przez przekazanie do jego kompetencji spraw wynikłych ze zbiegu egzekucji sądowej i administracyjnej oraz wyjawienia majątku, jednak bez możliwości stosowania środków przymusu. Zagadnienie to normują proponowane w projekcie art. 773 § 11 i art. 9202. W związku z powyższym zachodziła konieczność unormowania zaskarżania czynności referendarza sądowego podejmowanych w postępowaniu egzekucyjnym. Z uwagi na potrzebę zapewnienia sprawności i szybkości tego postępowania przyjęto, że wniesienie skargi na postanowienie referendarza sądowego w postępowaniu egzekucyjnym nie spowoduje utraty mocy zaskarżonego postanowienia. Sąd w tych sprawach orzekał będzie jako druga instancja (art. 7673a). Rozwiązanie to pociągnęło za sobą konieczność dokonania stosownej zmiany art. 39822 § 1 i 2.
Po ósme, w projekcie proponuje się podwyższenie wysokości grzywien nakładanych przez komorników za nieuzasadnioną odmowę wyjaśnień z 500 zł do 2 tys. zł (zmiana art. 762), za przeszkadzanie czynnościom komornika z 200 do 1 tys. zł (zmiana art. 764) i za nieudzielenie informacji przez pracodawcę w egzekucji z wynagrodzenia za pracę z 500,00 zł do 2 tys. zł (zmiana art. 886 § 1). Celem tej zmiany jest urealnienie sankcji, tak by była ona środkiem skutecznie zapewniającym realizację zadań komornika. Wprowadzając taką zmianę jednocześnie uregulowano podstawy egzekucji grzywien nakładanych przez komornika wspólne dla wszystkich tych przypadków. W tym celu w projekcie proponuje się wprowadzenie art. 7681 i skreślenie dotychczasowego art. 762 § 4.
Po dziewiąte, mając na uwadze współczesne standardy legislacyjne w projekcie zaproponowano wprowadzenie zmian do przepisów zawierających upoważnienie do wydawania aktów wykonawczych w celu ich dostosowania do wymogów określonych w art. 92 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przez wskazanie celu wykonania oraz wytycznych dotyczących treści aktów. W tym celu zmieniono art. 783 § 2, art. 807 § 2, art. 863 i art. 893 1§ 1.
Po dziesiąte, projekt przewiduje, że ogłoszenie o publicznej licytacji nieruchomości, a także statków morskich w egzekucji, zamieszczane będzie również na stronie internetowej Krajowej Rady Komorniczej. Rozwiązanie takie ma zapewnić dostęp do informacji jak najszerszemu gronu osób zainteresowanych zakupem. Odpowiednie regulacje proponuje się w art. 955 § 1 oraz art. 1018. Ponadto na stronie internetowej Krajowej Rady Komorniczej proponuje się zamieszczanie informacji o wszczęciu egzekucji przez zarząd przymusowy (art. 106415) i o wszczęciu egzekucji przez sprzedaż przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego (art. 106419). Proponuje się także, aby w tych sprawach zrezygnować z zamieszczania informacji o wszczęciu egzekucji w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Obwieszczenia takie nie mają bowiem istotnego wpływu na poszerzenie kręgu osób, do których dociera informacja, i nie odgrywają roli w praktyce.
Po jedenaste, projekt przewiduje istotną zmianę regulacji dotyczącej egzekucji świadczeń niepieniężnych. Problem przymusowej realizacji świadczeń polegających na działaniu lub zaniechaniu rozwiązywany jest w państwach europejskich w niejednolity sposób. W systemie francuskim oraz państw Beneluksu egzekucja ta odbywa się przy wykorzystaniu szczególnego środka egzekucyjnego, polegającego na zagrożeniu dłużnikowi przez sąd obowiązkiem zapłaty na rzecz wierzyciela określonej sumy pieniężnej (astreinte, dwangsom), niezależnie od przysługujących w takiej sytuacji wierzycielowi roszczeń odszkodowawczych. W Wielkiej Brytanii przymusowa realizacja świadczeń niepieniężnych opiewających na działanie lub zaniechanie należy do rzadkich i dochodzi do skutku w ramach mechanizmu contempt of court. System ten, niezależnie od innych sankcji, pozwala nałożyć na dłużnika w związku z niewykonywaniem obowiązku grzywnę (contempt fine) przypadającą państwu. Wymuszenie spełnienia świadczenia w drodze grzywny przypadającej państwu zakłada również system niemiecki, na którym wzorowane są obecne rozwiązania Kodeksu postępowania cywilnego.
Przewidziane w projekcie zmiany zmierzają w dwóch kierunkach. Po pierwsze, proponuje się wzmocnienie efektywności obowiązującego systemu egzekucji przez znaczące podwyższenie górnej granicy dopuszczalnych grzywien pieniężnych. Dotychczasowe progi kwotowe nie przystają bowiem do dzisiejszych warunków, nie mogą zapewniać skutecznego prowadzenia egzekucji i odbiegają istotnie od przewidzianych w porównywalnych systemach prawnych. Stosownie do tego założenia przewiduje się, że w jednym postanowieniu sąd będzie mógł wymierzyć grzywnę nie wyższą niż dziesięć tysięcy złotych, chyba że dwukrotne wymierzenie grzywny okazało się nieskuteczne. Ogólna suma grzywien w tej samej sprawie nie może przekraczać miliona złotych (art. 1052). Ze zmianami tymi związane jest skreślenie zdania czwartego w dotychczasowym art. 1053. Zawarta w tym przepisie treść mogła bowiem błędnie sugerować, że w razie niezapłacenia grzywna podlega ściągnięciu w drodze egzekucji.
Drugi kierunek zmian polega na wprowadzeniu do polskiego systemu prawnego nowego rozwiązania, wzorowanego na romańskich systemach prawnych. Wprowadzając je obok, a nie w miejsce dotychczasowych regulacji, w projekcie kierowano się przekonaniem, że w chwili obecnej celowe jest stworzenie dla sądu, jako organu egzekucyjnego, oraz dla wierzyciela dodatkowych możliwości, co pozwoli zwiększyć szanse na skuteczną egzekucję. Całkowita rezygnacja z systemu grzywien byłaby obecnie przedwczesna. Stąd też proponowane przepisy funkcjonować będą na obecnym etapie równolegle z dotychczasowym systemem grzywien stosowanych w celu wymuszenia spełnienia świadczenia. Wybór środka egzekucji należy do sądu, który kierować się będzie wnioskiem wierzyciela, charakterem obowiązku i efektywnością egzekucji. Zgodnie z proponowanym art. 10501, jeżeli dłużnik nie wykonuje czynności, której inna osoba nie może za niego wykonać, a której wykonanie zależy wyłącznie od jego woli, sąd – na wniosek wierzyciela – może zamiast zagrożenia grzywną na wypadek niewykonania czynności w wyznaczonym terminie, zagrozić dłużnikowi nakazaniem zapłaty określonej sumy pieniężnej na rzecz wierzyciela z tytułu zwłoki w wykonaniu czynności. Przepis art. 1050 § 2 stosowany będzie odpowiednio. Suma należna wierzycielowi wskazywana będzie w treści postanowienia sądu w określonej stawce za każdy dzień zwłoki w wykonaniu obowiązku stwierdzonego tytułem wykonawczym. Projekt nie przewiduje w tym zakresie ograniczeń kwotowych, wychodząc z założenia, że określenie wysokości stawek należy do sądu, który dokona oceny uwzględniając okoliczności konkretnego przypadku. Sąd musi jednak każdorazowo wziąć pod uwagę interes stron w takim stopniu, aby z jednej strony zapewnić wykonalność obowiązku, z drugiej zaś, aby nie obciążać dłużnika ponad potrzebę (art. 10501 § 4; por. art. 7301 § 3). Jeżeli dłużnik nie wykona czynności w terminie wyznaczonym w postanowieniu, sąd na wniosek wierzyciela, stosownie do treści uprzedniego postanowienia, określi postanowieniem należną kwotę i nakaże dłużnikowi jej zapłatę na rzecz wierzyciela. W razie dalszej zwłoki, wierzyciel będzie mógł wystąpić ponownie o nakazanie dłużnikowi zapłaty kwoty przypadającej na jego rzecz za następny okres. Przewidziano ponadto, że w takiej sytuacji sąd może – na wniosek wierzyciela – podwyższyć na przyszłość wysokość należnej mu sumy. Dla przyspieszenia postępowania przewiduje się, że prawomocne orzeczenie sądu nakazujące dłużnikowi zapłatę sumy pieniężnej na rzecz wierzyciela stanowić będzie tytuł wykonawczy bez potrzeby nadawania mu klauzuli wykonalności (art. 10501 § 2 zdanie 3). Jeżeli dłużnik wykona czynność po upływie terminu, wierzyciel powinien złożyć wniosek o nakazanie dłużnikowi zapłaty sumy pieniężnej należnej wierzycielowi za czas zwłoki w terminie miesiąca od dnia dokonania czynności. Autorzy projektu wychodzą bowiem z założenia, że fakt spełnienia świadczenia po upływie terminu nie zwalnia dłużnika z obowiązku zapłaty sum należnych wierzycielowi za czas zwłoki, stosownie do treści postanowienia, w którym zagrożono zapłatą (art. 10501 § 3). Na takich samych zasadach oparte jest rozwiązanie proponowane w art. 10511. W razie naruszenia obowiązku zaniechania lub nieprzeszkadzania czynnościom wierzyciela, sąd, w miejsce nałożenia grzywny, może nakazać dłużnikowi zapłatę na rzecz wierzyciela określonej sumy pieniężnej i jednocześnie zagrozić jej nakazaniem za każde kolejne naruszenie obowiązku. Formułując zagrożenie, sąd uwzględni treść obowiązku i dyrektywę wynikającą z odpowiednio stosowanego art. 10501 § 4. Jeżeli dłużnik będzie działał wbrew obowiązkowi pomimo dokonanego zagrożenia, sąd na wniosek wierzyciela określi należną mu sumę pieniężną stosownie do orzeczonego zagrożenia i zachowania dłużnika oraz nakaże dłużnikowi jej zapłatę wierzycielowi. Tak samo sąd postąpi w razie dalszego wniosku wierzyciela. Sąd będzie mógł ponadto podwyższyć na przyszłość wysokość sumy należnej wierzycielowi (art. 10501 § 2 zdanie 4 w zw. z art. 10511 § 3). Przepisy art. 1051 § 2 i 3 stosowane będą odpowiednio. Na postanowienia sądu wydawane zgodnie z art. 10501 § 1 – 3 i art. 10511 § 1 – 2, przysługiwać będzie zażalenie.
Celem zmian zawartych w projekcie jest z jednej strony uproszczenie struktury postępowania procesowego, a z drugiej strony wprowadzenie mechanizmów, które przyczynią się do usprawnienia i przyspieszenia tego postępowania w ogólności. Wprawdzie jedną z przyczyn proponowanych zmian jest nowe podejście do kwestii regulacji sposobu rozpoznawania i rozstrzygania spraw gospodarczych, jednak projekt zmierza przede wszystkim do modyfikacji rozwiązań normatywnych o charakterze podstawowym dla funkcjonowania postępowania cywilnego w ogólności, ze szczególnym jednak uwzględnieniem postępowania procesowego prowadzonego na zasadach ogólnych. Takie podejście uzasadnione jest tym, że rozpoznawanie spraw cywilnych w postępowaniu cywilnym w ogólności, a nie tylko ich określonego rodzaju, powinno być poddane takim regułom i rozwiązaniom, które umożliwią ich sprawne załatwianie.
Ponadto projekt zawiera inne jeszcze zmiany, pozostające w części w związku ze zmianami powyżej wskazanymi, a w części zmierzające do usunięcia usterek dotychczasowych regulacji.
II. Likwidacja postępowania w sprawach gospodarczych
1. Postępowanie odrębne w sprawach gospodarczych wprowadzone zostało na mocy ustawy z 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz. U. Nr 33, poz. 175, z późn. zm.) w związku z likwidacją Państwowego Arbitrażu Gospodarczego. Ustawodawca polski przyjął wówczas model rozpoznawania spraw gospodarczych charakteryzujący się tym, że dla sporów tych ustanowione zostało postępowanie procesowe odrębne, a do ich rozstrzygania powołane zostały sądy gospodarcze funkcjonujące jako wydziały sądów powszechnych. O ile drugie z tych rozwiązań miało tradycję w polskim systemie prawnym i odpowiadało standardom występującym w państwach Europy Zachodniej, o tyle pierwsze nie miało swego odpowiednika w historii polskiej legislacji i nie występowało w unormowaniach zachodnioeuropejskich, natomiast pojawiło się w państwach postkomunistycznych, powstałych na gruzach dawnego Związku Radzieckiego. Uzasadnieniem dla nowego modelu rozpoznawania spraw gospodarczych była specyfika tych spraw, mająca przemawiać nie tylko za koniecznością specjalizacji sądów, ale także za potrzebą ustanowienia odmienności proceduralnych. W rzeczywistości ważnym czynnikiem, który spowodował wyodrębnienie postępowania w sprawach gospodarczych, było to, że ówczesne, tj. obowiązujące w 1989 r., regulacje Kodeksu postępowania cywilnego były jeszcze obarczone elementami „socjalistycznego” procesu cywilnego, które w żaden sposób nie dawały się pogodzić z założeniami rozpoznawania spraw między przedsiębiorcami w nowych realiach społeczno-gospodarczych.
2. Należy przyjąć, że obecnie nie ma uzasadnionych podstaw do utrzymywania odrębnego postępowania procesowego dla spraw gospodarczych. Sprawy takie nie różnią się rodzajem występujących w nich żądań od „zwykłych” spraw cywilnych w sposób, który uzasadniałby istnienie takiego odrębnego postępowania. Nie można także podzielić zapatrywania, że sprawy gospodarcze powinny być poddane odrębnym rygorom proceduralnym, gdyż występujący w nich przedsiębiorcy jako profesjonaliści w zakresie działalności gospodarczej powinni wykazywać wyższą staranność w prowadzeniu swych spraw, w tym także sądowych, wobec czego można im stawiać w tym względzie wyższe wymagania. Profesjonalizmu w dziedzinie, którą zajmuje się strona postępowania, w tym także w dziedzinie działalności gospodarczej, nie należy transponować w sferę postępowania cywilnego, gdyż w tym ostatnim wypadku chodzi jednak o profesjonalizm w zakresie wiedzy prawniczej i jej praktycznego stosowania. Takie podejście jest uzasadnione tym, że rozpoznawanie wszystkich spraw cywilnych, a nie tylko ich określonego rodzaju, powinno być poddane takim samym regułom i rozwiązaniom, umożliwiającym ich sprawne załatwianie. W projekcie z jednej strony – w celu uproszczenia struktury postępowania procesowego – poddaje się sprawy między przedsiębiorcami regułom ogólnym obowiązującym w procesie, ale z drugiej strony wprowadza się mechanizmy, które przyczynią się do usprawnienia i przyspieszenia procesu cywilnego. Projekt zawiera regulacje zapewniające koncentrację materiału procesowego, oparte na zasadzie dyskrecjonalnej władzy sędziego (projektowane art. 207 i art. 217 k.p.c.) Projektowane rozwiązanie jest dostatecznie rygorystyczne, aby zapewnić sprawny tok postępowania także w sprawach pomiędzy przedsiębiorcami. Nowa regulacja jest zarazem bardziej elastyczna niż system prekluzji procesowej obowiązujący dotychczas w postępowaniu w sprawach gospodarczych, a przez to pozwalać będzie sądowi na uwzględnienie okoliczności konkretnej sprawy. Proponowane regulacje skłaniać będą strony do przytaczania okoliczności faktycznych i powoływania dowodów i twierdzeń możliwie najszybciej.
3. Kierując się powyższymi motywami, przyjęto w projekcie rozwiązanie, które zakłada likwidację postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych i poddanie tych spraw tym samym regułom procesowym, które obowiązują w zwykłych sprawach cywilnych. Rozwiązanie to nie tylko uwzględnia okoliczność, że nie ma uzasadnionych podstaw dla utrzymywania odrębności procesowych przy załatwianiu spraw gospodarczych, lecz przyczynia się również do uproszczenia struktury procesu jako trybu postępowania rozpoznawczego. Należy pamiętać, że to postępowanie w sprawach gospodarczych jest tym postępowaniem odrębnym, którego istnienie w największym stopniu przyczyniało się do występowania zjawiska określanego jako krzyżowanie się zakresów przedmiotowych postępowań odrębnych, powodującego konieczność kumulatywnego stosowania w jednej sprawie przepisów regulujących te postępowania i konieczność rozstrzygania, także w płaszczyźnie normatywnej, występujących w związku z tym kolizji.
4. Projekt ma na celu uproszczenie struktury całego postępowania procesowego oraz wprowadzenie rozwiązań, które przyczynią się do usprawnienia i przyspieszenia tego postępowania. Rozpoznawanie spraw cywilnych w postępowaniu cywilnym w ogólności, a nie tylko ich określonego rodzaju, powinno być poddane takim regułom i rozwiązaniom, które umożliwią ich sprawne załatwianie. Podkreślić należy, że stosowany aktualnie system prekluzji w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych wiąże się z nakładaniem na strony postępowania wyższych wymagań (rygorów procesowych), niż w zwykłych sprawach cywilnych, którym to wymaganiom nie wszyscy przedsiębiorcy, zwłaszcza mali i średni, mogą sprostać. Powoduje to, że – w porównaniu z procesem prowadzonym na zasadach ogólnych – o wygraniu sprawy gospodarczej decydują częściej względy formalne, a nie rzeczywista treść łączącego strony stosunku prawnego. Wskazać trzeba, że zbytnie sformalizowanie procesu i nadmierny rygoryzm, powodujące ryzyko zapadania rozstrzygnięć opartych na „prawdzie formalnej” – mogą być potencjalnym źródłem tak niekorzystnych zjawisk, jak upadłość czy wzrost bezrobocia. Projekt zawiera propozycję zastąpienia obecnego systemu prekluzji nowymi mechanizmami koncentracji materiału procesowego (projektowane art. 207 § 5 k.p.c. i art. 217 § 2 k.p.c.). Co istotne – projektowane regulacje nie mają spowalniać postępowań w sprawach gospodarczych. Nowa regulacja jest natomiast bardziej elastyczna niż system prekluzji procesowej obowiązujący dotąd w postępowaniu w sprawach gospodarczych, a przez to pozwalać będzie sądowi na uwzględnienie okoliczności konkretnej sprawy. Celem nowej regulacji jest skłonienie stron do prezentacji twierdzeń faktycznych i dowodów możliwe najszybciej, aby w ten sposób doprowadzić do koncentracji materiału procesowego, co pozwoli na szybsze wydanie wyroku.
5. Z likwidacją postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych wiąże się uchylenie przepisów ogólnych regulujących to postępowanie (art. 4791 – 4792, art. 4794, art. 4796 – 4796a, art. 4798, art. 4799 – 47914b, art. 47916 – 47919a, art. 47922) i modyfikacja innych przepisów Kodeksu związanych ze sprawami gospodarczymi (art. 17 pkt 4, art. 3982 § 1) oraz zmiana przepisów ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne, ustawy z dnia 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym a także ustawy z 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne. W związku z proponowanym uchyleniem przepisów ogólnych dotyczących odrębnego postępowania w sprawach gospodarczych zaistniała potrzeba dodania do przepisów regulujących postępowanie w sprawach z zakresu ochrony konkurencji projektowanego przepisu art. 47929a k.p.c., który swoją treścią odpowiada obowiązującemu obecnie art. 4796a k.p.c. Ten ostatni przepis został wprowadzony do Kodeksu postępowania cywilnego ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ochroni konkurencji i konsumentów oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 93, poz. 891) i miał na celu stworzenie podstawy dla organów antymonopolowych do przedstawiania swojego stanowiska w postępowaniu sądowym, w przypadku gdy przedmiotem tego postępowania są kwestie związane z ochroną konkurencji. Materialne podstawy dla takiej współpracy sądów krajowych z krajowymi organami antymonopolowymi znajdują się w art. 15 rozporządzenia nr 1/2003/WE z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 i 82 Traktatu (Dz. Urz. WE L 1 z 4.01.2003, str. 1).
6. W związku z likwidacją postępowania w sprawach gospodarczych pozostaje także zmiana art. 34 k.p.c. i wprowadzenie w art. 153 k.p.c. nowego § 11. Zmiana art. 34 k.p.c. zakłada rozszerzenie zakresu zastosowania określonej w tym przepisie podstawy właściwości miejscowej przemiennej stosownie do dotychczasowej treści art. 4794 § 1 k.p.c. Z kolei w art. 153 § 11 k.p.c. wprowadzono podstawę odbycia posiedzenia przy drzwiach zamkniętych w postaci ryzyka ujawnienia okoliczności stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa stron, nawiązując do dotychczasowego rozwiązania przewidzianego w art. 47910 k.p.c.
7. Mimo likwidacji postępowania w sprawach gospodarczych projekt zakłada, że zachowane zostaną sądy gospodarcze jako wydziały sądów powszechnych. Uznano bowiem, że na obecnym etapie celowe jest wykorzystanie dotychczasowej specjalizacji sędziów sądów gospodarczych przy rozpoznawaniu tych spraw. W związku z tym utrzymana została w mocy ustawa z 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz. U. Nr 33, poz. 175, z późn. zm.) z uwagi na potrzebę zachowania definicji sprawy gospodarczej dla celów określenia granic właściwości sądów gospodarczych. Przy tej okazji dokonano jednak doprecyzowania zawartej w ustawie z 1989 r. definicji sprawy gospodarczej oraz modyfikacji treści art. 12 § 3 ustawy z 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, z późn. zm.).
III. Ciężar wspierania postępowania, gromadzenie materiału procesowego i słuchanie informacyjne stron
1. W związku z likwidacją postępowania w sprawach gospodarczych projekt zakłada także zmiany przepisów ogólnych o procesie, zmierzające do usprawnienia i przyspieszenia rozpoznawania spraw cywilnych w ogólności. Uznano, że celowe jest zmodyfikowanie wspomnianych przepisów, gdyż konieczne jest tworzenie regulacji o charakterze uniwersalnym, mogących przyczynić się do poprawy efektywności ochrony prawnej udzielanej w postępowaniu cywilnym.
2. Ważnym elementem warunkującym efektywność postępowania cywilnego są działania procesowe stron i uczestników postępowania, a ściśle rzecz biorąc – czas i sposób ich podejmowania. W dotychczasowym stanie prawnym art. 3 k.p.c. przewiduje, że strony i uczestnicy postępowania obowiązani są dawać wyjaśnienia co do okoliczności sprawy zgodnie z prawdą i bez zatajania czegokolwiek oraz przedstawiać dowody. Wskazany przepis, niedoceniany w nauce i praktyce, statuuje zakaz tzw. kłamstwa procesowego i wymaganie kompletności wyjaśnień stron, sankcjonowane głównie w płaszczyźnie odpowiedzialności za koszty postępowania (art. 103 § 2 k.p.c.). Od pewnego czasu podnosi się, że nie ma w polskim prawie procesowym regulacji, które w ujęciu ogólnym dotyczyłyby problemu nadużywania przez strony i uczestników postępowania ich uprawnień procesowych. Zagadnienie to jest częściowo tylko uwzględnione w niektórych regulacjach szczegółowych. W związku z tym pozostaje propozycja nowego brzmienia przepisu art. 3 k.p.c., zgodnie z którą na stronach i uczestnikach postępowania spoczywać ma ciężar dokonywania czynności procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami. Naruszenie tego ciężaru również będzie sankcjonowane głównie w sferze odpowiedzialności za koszty postępowania, chociaż w grę wchodzi także uwzględnienie takiego naruszenia przy ocenie zachowania stron w kontekście spóźnionego przedstawienia materiału procesowego (por. projektowane art. 207 § 5 i art. 217 § 2 k.p.c.). Nie jest to pełne rozwiązanie problemu nadużywania uprawnień procesowych, jednak uznano, że na obecnym etapie rozwiązanie dalej idące nie byłyby możliwe.
3. Szybkość i sprawność postępowania, determinujące efektywność udzielanej w postępowaniu cywilnym ochrony prawnej, uzależnione są w dużej mierze od tego, w jaki sposób i w jakim czasie strony i uczestnicy postępowania przedstawiają sądowi materiał procesowy (twierdzenia o okolicznościach faktycznych i wnioski dowodowe).
Z tego punktu widzenia istniejące dotąd postępowanie w sprawach gospodarczych uchodzi za przykład postępowania, w którym przez wprowadzenie systemu prekluzji ustawodawca dążył do tego, aby skłonić strony do koncentracji prezentowanego materiału procesowego. Niezależnie od tego, jak oceni się celowość wyboru systemu prekluzji jako metody oddziaływania na strony w zakresie prezentacji przez nie materiału procesowego, trzeba przyznać, że istnieje potrzeba funkcjonowania takich regulacji, które umożliwią sądowi możliwie najszybsze uzyskanie tego materiału, a przez to szybkie i możliwie najbardziej prawidłowe rozstrzygnięcie. W związku z tym trzeba podkreślić, że unormowania Kodeksu postępowania cywilnego zawarte wśród przepisów ogólnych o procesie (chodzi głównie o art. 217 § 1 i 2 k.p.c. w obecnym brzmieniu) nie są – z tego punktu widzenia – zadowalające.
Projekt zakłada zmianę powyższego stanu rzeczy. Podstawę nowych regulacji stanowi z jednej strony normatywne ujęcie tzw. ciężaru wspierania postępowania, a z drugiej strony rozwiązania upoważniające sąd – w ramach ściśle zakreślonej władzy dyskrecjonalnej – do pominięcia spóźnionych przytoczeń prezentowanych przez strony i uczestników postępowania.
Nie ulega wątpliwości, że przy realizacji skupienia materiału procesowego i przyśpieszenia postępowania sąd ma istotne możliwości, wynikające przede wszystkim z tzw. formalnego i materialnego kierownictwa procesem, w tym rozprawą. To na sądzie spoczywa w dużej mierze odpowiedzialność za należyte gromadzenie materiału procesowego, które może przyczynić się do szybkiego załatwienia sprawy. Wyrazem tego jest art. 6 k.p.c., nakładający na sąd obowiązek przeciwdziałania przewlekaniu postępowania i dążenia do tego, aby rozstrzygnięcie nastąpiło na pierwszym posiedzeniu, jeżeli jest to możliwe bez szkody dla wyjaśnienia sprawy. Pamiętać jednak należy, że postępowanie cywilne, a w pierwszej kolejności proces cywilny, ma za przedmiot prawa prywatne stron. Oczywiste jest więc, że także na stronach i uczestnikach postępowania powinna spoczywać powinność przyczyniania się do zapewnienia sprawnego i szybkiego przebiegu postępowania. Powinność tę w nauce określa się mianem ciężaru wspierania procesu (postępowania). Projekt zakłada wprowadzenie regulacji przewidującej taki ciężar w nowym art. 6 § 2 k.p.c., w świetle którego strony i uczestnicy postępowania obowiązani będą przytaczać wszystkie okoliczności faktyczne i dowody bez zwłoki, aby postępowanie mogło być przeprowadzone sprawnie i szybko.
Ciężar wspierania postępowania realizowany będzie naturalnie w dużej mierze dzięki istniejącym rozwiązaniom Kodeksu postępowania cywilnego, nakładającym na strony i uczestników postępowania ciężar przytoczenia okoliczności faktycznych, ciężar ustosunkowania się do twierdzeń strony przeciwnej lub ciężar dowodu w znaczeniu formalnym. Niemniej pamiętając o potrzebie zapewnienia koncentracji materiału procesowego przyjęto założenie, że konieczne jest wprowadzenie regulacji, które skłaniać będą strony do przytaczania okoliczności faktycznych i powoływania dowodów we właściwym czasie. Celowi temu służyć mają rozwiązania proponowane w art. 207 i 217 k.p.c. w nowym brzmieniu, stanowiące rozwinięcie koncepcji ciężaru wspierania postępowania przez strony i uczestników postępowania.
Ogólniejsze znaczenie ma art. 217 k.p.c. w nowym brzmieniu. Utrzymuje on zasadę, że strony mogą prezentować materiał procesowy do zamknięcia rozprawy (§ 1), ale jednocześnie przewiduje, że sąd pomijać będzie spóźnione twierdzenia i dowody, chyba że strona nie zgłosiła ich we właściwym czasie bez swej winy lub uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo wystąpią inne wyjątkowe okoliczności (§ 2). W ten sposób ustanowiony zostaje tzw. system dyskrecjonalnej władzy sędziego jako zasadnicza metoda koncentracji materiału procesowego prezentowanego przez strony. Należy podkreślić, że nie jest to system prekluzji, gdyż wykluczenie spóźnionych przytoczeń nie następuje z mocy prawa, lecz na mocy decyzji sądu. Od oceny sądu zależeć będzie, czy strona powołała twierdzenia lub dowód we właściwym czasie, czy też uczyniła to zbyt późno. Ocena ta powinna być uwarunkowana tym, czy strona mogła i z uwagi na naturalny bieg procesu powinna była powołać twierdzenie lub dowód wcześniej ze względu na jego łączność z materiałem poprzednio zaprezentowanym. Ustalenie, że doszło do opóźnienia w prezentacji twierdzenia lub dowodu, obligować będzie sąd do jego pominięcia, z wyjątkiem trzech sytuacji, tj. gdy strona wykaże, że nie ponosi winy w opóźnieniu, gdy uwzględnienie spóźnionych twierdzeń lub dowodów nie spowoduje zwłoki w postępowaniu oraz gdy wystąpią inne wyjątkowe okoliczności. Dodać należy, że art. 217 § 2 k.p.c. w nowym brzmieniu przewiduje pominięcie przez sąd spóźnionych twierdzeń i dowodów, nie ma w nim natomiast mowy o pomięciu „zarzutów” (por. obecne brzmienie art. 207 § 3 k.p.c., art. 47914 § 2 k.p.c. i art. 495 § 3 zd. 1 k.p.c.). Nie jest to rozwiązanie przypadkowe, a uzasadnia je kilka względów. Po pierwsze pojęcie „zarzutów” – w przeciwieństwie do „twierdzeń” i „dowodów” – nie jest jednoznaczne i bywa różnie rozumiane w nauce i praktyce. Po drugie, obowiązujące przepisy k.p.c. dla pewnych rodzajów zarzutów procesowych przewidują uregulowania szczególne (np. art. 202 zd. 1, art. 1104 § 2 i art. 1165 § 1), których istnienie powoduje, iż obecnie powstaje problem ich relacji do przepisów rozciągających prekluzję na „zarzuty” (np. art. 47914 § 2 k.p.c.). Przykładem pojawiających się w tym zakresie komplikacji jest wyrok Sądu Najwyższego z 16 lipca 2004 r., I CK 41/04, OSNC 2005, nr 7 – 8, poz. 136. Po trzecie, podnoszenie przez strony określonych okoliczności faktycznych, które bywa potocznie określane mianem powoływania „zarzutów”, w rzeczywistości oznacza powoływanie „twierdzeń” i będzie objęte działaniem art. 217 § 1 k.p.c. Przykładem jest zarzut spełnienia świadczenia. Po czwarte, w zakresie, w którym chodzi o zarzuty oparte na oświadczeniach woli (np. zarzut przedawnienia), nie sposób zgodzić się z tym, aby mogły one zostać wykluczone na skutek opóźnienia strony. Prawo procesowe nie może zawierać regulacji, które ograniczają prawa podmiotowe stron.
Dodać należy, że w nowym art. 217 § 3 k.p.c., wzorem art. 217 § 2 k.p.c. w brzmieniu dotychczasowym, utrzymana zostaje regulacja mająca przeciwdziałać przewlekaniu postępowania przez strony. Regulacja ta – inaczej niż dotąd – rozciągać się jednak będzie nie tylko na powoływanie dowodów, ale także prezentację twierdzeń co do okoliczności faktycznych.
Reguły, które wynikają z art. 217 § 2 k.p.c. w projektowanym brzmieniu, mają obowiązywać także w stosunku do sytuacji, w której strona nie powołała pewnych twierdzeń w pozwie, odpowiedzi na pozew lub dalszym piśmie przygotowawczym. Przewiduje to nowy art. 207 § 5 k.p.c., zgodnie z którym sąd pomijać będzie spóźnione twierdzenia i dowody, chyba że strona nie zgłosiła ich w pozwie, odpowiedzi na pozew lub dalszym piśmie przygotowawczym bez swej winy lub uwzględnienie spóźnionych twierdzeń i dowodów nie spowoduje zwłoki w rozpoznaniu sprawy albo wystąpią inne wyjątkowe okoliczności. W tym wypadku od oceny sądu zależeć będzie to, czy strona mogła i powinna była powołać twierdzenia i dowody w pozwie, odpowiedzi na pozew lub dalszym piśmie przygotowawczym. W razie pozytywnego ustalenia w tym zakresie sąd będzie zobligowany do pominięcia spóźnionych twierdzeń i dowodów, z wyjątkiem trzech sytuacji, analogicznych do tych, które przewiduje art. 217 § 2 k.p.c. w projektowanym brzmieniu.
Zasady wynikające z art. 207 § 5 k.p.c. będą miały odpowiednie zastosowanie do pisma obejmującego sprzeciw od wyroku zaocznego (por. nowe zdanie drugie w art. 344 § 2 k.p.c.), pisma obejmującego zarzuty od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym (por. nowe zdanie trzecie w art. 493 § 1 k.p.c. oraz uchylenie art. 495 § 3 k.p.c.) i pisma obejmującego sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym (por. nowe zdanie trzecie w art. 503 § 1 k.p.c.). Uregulowanie to zastąpi zatem istniejący w obecnym stanie prawnym system prekluzji w postępowaniu nakazowym (uchylenie art. 495 § 3) i wypełni lukę w obecnej regulacji postępowania zaocznego i postępowania upominawczego, w których brak jest aktualnie sankcji za niepowołanie okoliczności faktycznych lub dowodów w sprzeciwie od wyroku zaocznego lub sprzeciwie od nakazu zapłaty. Rozwiązania wynikające z art. 207 § 5 k.p.c. i art. 217 § 2 k.p.c. w nowym brzmieniu będą miały także zastosowanie w postępowaniu uproszczonym, czego wyrazem jest uchylenie art. 5055 k.p.c. W tym wypadku dojdzie zatem także do zastąpienia obecnego systemu prekluzji nowymi mechanizmami koncentracji materiału procesowego (projektowane art. 207 § 5 k.p.c. i art. 217 § 2 k.p.c. w nowym brzmieniu).
4. Projekt utrzymuje zasadę fakultatywności odpowiedzi na pozew (art. 207 § 1 k.p.c.). Możliwość zarządzenia przez przewodniczącego wniesienia odpowiedzi na pozew nie będzie jednak ograniczona do spraw zawiłych lub rozrachunkowych, lecz będzie istniała w każdej sprawie (nowe brzmienie art. 207 § 2 k.p.c.). Odpowiedź na pozew złożona z naruszeniem art. 207 § 2 k.p.c. w nowym brzmieniu podlegać będzie zwrotowi (nowy art. 207 § 7 k.p.c.).
5. W obecnym stanie prawnym nie jest jasne, czy strony mogą składać pisma przygotowawcze tylko na zarządzenie przewodniczącego lub jeżeli sąd tak postanowi (por. art. 207 § 2 k.p.c. w obowiązującym brzmieniu), czy też również bez zarządzenia lub postanowienia. Praktyka wskazuje na to, że pisma składane są także wtedy, gdy brak zarządzenia przewodniczącego lub postanowienia sądu. Strony często nadużywają tej możliwości, co negatywnie wpływa na tok postępowania i wypacza zasadę ustności na rozprawie. W związku z tym projekt przesądza, że dalsze pisma przygotowawcze (inne niż odpowiedź na pozew) składane mogą być tylko wtedy, gdy zadecyduje o tym przewodniczący lub (w toku sprawy) sąd (nowe brzmienie art. 207 § 3 k.p.c.), a pismo przygotowawcze złożone z naruszeniem tej reguły podlegać będzie zwrotowi (nowy art. 207 § 7 k.p.c.). Nadmienić należy jednak, że zwrot odpowiedzi na pozew lub pisma przygotowawczego nie wyklucza prezentowania twierdzeń i dowodów przez stronę na rozprawie z zachowaniem reguł wynikających z art. 217 k.p.c. Przewidziano ponadto wyjątek dla sytuacji, w której pismo przygotowawcze obejmować będzie wyłącznie wniosek dowodowy. Pismo obejmujące taki wniosek będzie mogło być złożone przez stronę z własnej inicjatywy. Naturalnie wyjątek ten nie będzie mógł być wykorzystywany do tego, aby przy okazji prezentować nowe twierdzenia faktyczne. Przewodniczący, a w toku sprawy sąd, będą także mogli przed podjęciem decyzji co do wymiany pism przygotowawczych wysłuchać strony na posiedzeniu niejawnym (nowy art. 207 § 4 k.p.c.). Rozwiązanie to ma umożliwić przewodniczącemu lub sądowi, przed określeniem porządku i terminów składania pism przygotowawczych oraz ich przedmiotu, wysłuchanie propozycji stron w tym zakresie.
Projekt przewiduje także, że pismo przygotowawcze może obejmować wskazanie przez stronę podstawy prawnej jej żądań lub wniosków (nowe brzmienie art. 127 k.p.c.). Zabieg ten zmierza do tego, aby działanie nowej regulacji zawartej w art. 207 § 3 i § 7 k.p.c. rozciągnąć także na takie pisma przygotowawcze, które będą obejmować wywody prawne stron lub będą nawet ograniczone do takich wywodów.
Podkreślenia wymaga, że nowe rozwiązanie wykluczać będzie składanie przez strony jakichkolwiek pism, obejmujących swoją treścią którykolwiek z elementów, o których mowa w art. 127 k.p.c. (z wyjątkiem wniosku dowodowego), pod pozorem, że chodzi o inne pismo procesowe niż pismo przygotowawcze. O tym bowiem, czy pismo procesowe jest pismem przygotowawczym, rozstrzyga wyłącznie jego treść, nie zaś nazwa nadana mu przez stronę. W związku z tym, jeżeli strona złoży pismo procesowe obejmujące którykolwiek z elementów właściwych pismu przygotowawczemu (z wyjątkiem wniosku dowodowego), zastosowanie będzie miał w odpowiednim zakresie przepis art. 207 § 7 k.p.c. w nowym brzmieniu. Dodać należy, że – podobnie jak to jest już w obecnym stanie prawnym – pisma przygotowawcze będą mogły być składane, na zasadach wynikających z art. 207 § 3 k.p.c. w nowym brzmieniu, zarówno przed pierwszym posiedzeniem wyznaczonym na rozprawę, jak i przed kolejnymi posiedzeniami, które będą wyznaczane na rozprawę. Trzeba zwrócić ponadto uwagę na okoliczność, że pojęcie pism przygotowawczych, co oczywiste, nie obejmuje załącznika do protokołu (art. 161 k.p.c.).
6. Kodeksowi postępowania cywilnego w dotychczasowym kształcie znana jest instytucja tzw. słuchania informacyjnego stron (art. 212 zd. pierwsze k.p.c. w obecnym brzmieniu oraz art. 216 k.p.c.). Instytucja ta jest często wykorzystywana w praktyce, jednak jej dotychczasowe unormowanie nie jest zadowalające. Obecnie mowa jest jedynie o tym, że przewodniczący, jeżeli to możliwe, jeszcze przed wszczęciem postępowania dowodowego powinien przez zadawanie pytań stronom ustalić, jakie okoliczności sprawy są między nimi sporne, i dążyć do ich wyjaśnienia. Takie sformułowanie może stawiać barierę w aktywności sądu przy pozyskiwaniu od stron twierdzeń co do okoliczności sprawy w taki sposób, aby mogła ona zostać wyjaśniona w należyty sposób. Jest to istotne szczególnie wtedy, gdy w pozwie lub odpowiedzi na pozew strona przedstawi twierdzenia niewystarczające do tego, aby w ogóle merytorycznie ocenić jej żądanie. Aby uwypuklić tę funkcję wskazanej instytucji art. 212 § 1 k.p.c. w brzmieniu według projektu przewiduje dodatkowo, że sąd na rozprawie przez zadawanie pytań stronom dążyć ma do tego, aby przytoczyły lub uzupełniły twierdzenia lub dowody na ich poparcie oraz udzieliły wyjaśnień koniecznych dla zgodnego z prawdą ustalenia podstawy faktycznej dochodzonych przez nie praw lub roszczeń. Przewidziano ponadto, że w omawianym zakresie aktywność przejawiać ma nie tylko sam przewodniczący, ale sąd, przez co należy rozumieć w tym wypadku to, że chodzi o aktywność każdego z członków składu orzekającego. Ma to znaczenie w razie, gdy sąd orzeka w składzie kolegialnym (np. z udziałem ławników lub trzech sędziów zawodowych). W rezultacie w grę będzie wchodziło zadawanie pytanie przez każdego z członków składu orzekającego, a nie tylko przez przewodniczącego.
Wyodrębnienie § 2 w art. 212 k.p.c. ma charakter porządkujący, gdyż przepis ten odpowiada dotychczasowej treści zdania drugiego art. 212 w obecnym brzmieniu.
Przy okazji zmian art. 212 k.p.c. projekt przewiduje usunięcie zapisu zawartego w obecnym zdaniu trzecim tego przepisu. Regulacja ta, będąca pozostałością okresu, w którym sąd miał w określonych wypadkach orzekać ponad żądanie strony, budzi poważne wątpliwości i jest niezgodna ze współczesnym modelem procesu cywilnego.
7. Celem zapewnienia lepszego informowania stron i uczestników postępowania, w szczególności o regulacjach, których zastosowanie powodować może negatywne konsekwencje procesowe, projekt rozbudowuje obowiązki sądu w zakresie udzielania pouczeń. W związku z tym pozostaje nowy art. 207 § 6 k.p.c., nowy § 21 w art. 210 k.p.c. oraz nowe brzmienie art. 491 § 3 i art. 502 § 2 k.p.c. Ponadto według projektu pouczenia udzielane w trakcie rozprawy powinny zostać wpisane do protokołu (por. nowe brzmienie art. 158 § 2 k.p.c.).
Pouczenie, o którym mowa w nowym art. 210 § 21 k.p.c., ma charakter obligatoryjny, ma być kierowane tylko do strony, która nie jest reprezentowana przez fachowego pełnomocnika, i obejmuje tylko konkretne regulacje prawne, których stosowanie może pociągnąć za sobą dla strony negatywne skutki lub których znajomość jest warunkiem świadomego i starannego działania strony w procesie. To różni tę normę od ogólnej regulacji zawartej w art. 212 § 2 k.p.c. w nowym brzmieniu, która przyznaje przewodniczącemu ogólne uprawnienie do udzielenia stronie „niezbędnych pouczeń”, a ponadto nakłada obowiązek wskazania na celowość ustanowienia pełnomocnika procesowego.
Podkreślić należy, że projektowane art. 207 § 5 i 217 § 2 k.p.c. nie naruszają prawa do sądu strony, która działa w procesie samodzielnie. Z jednej strony projekt zakłada w tym zakresie odpowiednie pouczenie (art. 207 § 6 i art. 210 § 21), z drugiej strony wskazać trzeba, że Trybunał uznał za zgodną z Konstytucją dalej idącą obecną regulację zawartą w art. 5055 § 1 i 2 k.p.c., wprowadzającą prekluzję dowodową w postępowaniu uproszczonym (por. wyrok TK z dnia 13.01.2004 r., SK 10/03, OTK-A 2004, nr 1, poz. 2), chociaż ma ona zastosowanie także wtedy, gdy strona działa bez fachowego pełnomocnika, a nadto nie jest warunkowana żadnym uprzednim pouczeniem.
IV. Udział w postępowaniu organizacji pozarządowych
1. Obecny stan prawny w zakresie udziału w postępowaniu cywilnym organizacji społecznych nie odpowiada współczesnym założeniom procesu cywilnego. W efekcie następujących po sobie nowelizacji jest on także niespójny i nie czyni zadość wymaganiom techniki legislacyjnej. Proponowane zmiany zmierzają do wyeliminowania tych mankamentów.
2. Dotychczasowe pojęcie „organizacje społeczne” zdecydowano się zastąpić określeniem „organizacje pozarządowe”. Pojęcie to stosowane jest w miejsce określenia „organizacja społeczna” w coraz większej liczbie aktów prawnych, w szczególności zostało ono przyjęte w ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. nr 96, poz. 873). Jego zakres jest dostatecznie szeroki, aby objąć wszystkie jednostki mieszczące się w dotychczasowym określeniu „organizacje społeczne”, w tym związki zawodowe, a zarazem pozwala ono uniknąć dotychczasowych wątpliwości co do przynależności do kręgu organizacji społecznych np. fundacji. Proponowane określenie koresponduje również z szeroko stosowanym obecnie pojęciem „sektora pozarządowego” (non-governmental sector). Konsekwencją tej zmiany jest modyfikacja wszystkich tych przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, które operowały terminem „organizacja społeczna”.
3. Obecna treść przepisów art. 61 i 62 sprawia, że organizacjom społecznym przysługuje uprawnienie do wytoczenia powództwa na rzecz osoby trzeciej bez jej wiedzy, a nawet wbrew jej woli. Rozwiązanie takie stawia organizacje w roli zbliżonej do prokuratora i stanowi daleko idące odstępstwo od podstawowej dla procesu cywilnego zasady dyspozycyjności, którego zakres nie jest obecnie dostatecznie uzasadniony względami aksjologicznymi. Stąd też w projektowanym art. 61 § 1 uznano, że dla uzyskania przez organizację legitymacji procesowej w celu wytoczenia powództwa na rzecz osoby fizycznej, niezbędne będzie uprzednie udzielenie przez tę osobę pisemnej zgody na występowanie organizacji na jej rzecz w konkretnej sprawie. Zmiana ta wymusiła jednocześnie konieczność modyfikacji przepisów odsyłających do odpowiedniego stosowania do organizacji wytaczającej powództwo przepisów o prokuratorze wytaczającym powództwo na rzecz określonej osoby przez wyłączenie zastosowania art. 58 zd. 2 (proponowany art. 62 § 1). Potrzeba ta wynikła stąd, że wyrażone w art. 58 zd. 2 odstępstwo od pełnego rozciągnięcia na osobę, na rzecz której wytoczono powództwo, prawomocności materialnej orzeczenia wydanego wobec prokuratora, znajduje uzasadnienie w tym, że jest on uprawniony do wytoczenia powództwa bez wiedzy, a także bez woli osoby, której praw postępowanie dotyczy. Skoro w świetle proponowanych rozwiązań warunkiem wytoczenia powództwa przez organizację pozarządową jest uzyskanie uprzedniej pisemnej zgody osoby, na której rzecz toczyć się będzie postępowanie, tworzenie dodatkowego mechanizmu chroniącego stronę w znaczeniu materialnym przed niekorzystnym orzeczeniem jest pozbawione uzasadnienia i godzi w interes strony przeciwnej, która w ten sposób narażona byłaby na konieczność obrony w ponownym procesie, tym razem wszczętym samodzielnie przez materialnie „uprawnionego”. Ponieważ organizacja pozarządowa, wytaczając powództwo, wszczyna postępowanie cywilne, nie zaś „powoduje” wszczęcie postępowania, skorygowano także brzmienie art. 8.
4. Odmiennie aniżeli w razie wytoczenia powództwa, jeżeli organizacja przystępuje do strony toczącego się już postępowania, jej rola procesowa powinna polegać wyłącznie na pomocy tej stronie w uzyskaniu przez nią korzystnego orzeczenia; decydujący wpływ na przebieg procesu powinna jednak zachowywać sama strona, która wszczęła postępowanie i która jest materialnie zainteresowana jego wynikiem. Z założeniem tym nie koresponduje obecne brzmienie art. 62, odsyłające w takiej sytuacji do odpowiedniego stosowania przepisów o prokuratorze. Stąd też w proponowanym nowym art. 62 § 2 przewidziano, że do przystąpienia organizacji pozarządowej do strony odpowiednie zastosowanie mają przepisy o interwencji ubocznej, do której nie mają odpowiedniego zastosowania przepisy o współuczestnictwie jednolitym (tzw. interwencja uboczna niesamoistna).
5. Proponowany przepis art. 61 § 3 odpowiada częściowo dotychczasowemu art. 4796, z tym że organizacja pozarządowa, której członkiem jest przedsiębiorca, będzie mogła także, za jego zgodą, wytoczyć na jego rzecz powództwo przeciwko innemu przedsiębiorcy w sprawie o roszczenia wynikające z działalności gospodarczej. Zmiana umiejscowienia tego rozwiązania wynika z likwidacji postępowania odrębnego w sprawach gospodarczych. Bez zmian pozostawiono natomiast umiejscowienie art. 462, z tym że przepis ten uzyskał treść dostosowaną do zmian przewidzianych w art. 61 i nn.
6. W treści proponowanego art. 61 § 4 k.p.c. postanowiono, że organizacja pozarządowa powinna dołączyć do pozwu lub swego przystąpienia wyrażoną na piśmie zgodę osoby fizycznej. Przesądza to, że dołączenie takiej zgody stanowi warunek formalny pisma procesowego, którego brak podlega usunięciu zgodnie z art. 130 k.p.c.
7. Z oczywistych względów konieczności uzyskania pisemnej zgody na przystąpienie do toczącego się postępowania nie przewiduje art. 546 § 3 k.p.c. Uzyskanie takiej zgody od osoby, której dotyczy postępowanie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia, mogłoby w praktyce być problematyczne lub niemożliwe.
8. Ze zmianami dotyczącymi uczestnictwa w postępowaniu cywilnym organizacji pozarządowych wiąże się także zmiana brzmienia art. 633 § 1, podyktowana dążeniem do zapewnienia jednolitości terminologicznej z nowym art. 61 § 1 pkt 4 i uchylenie art. 64 § 2. Uznano bowiem, że organizacje pozarządowe nie będące osobami prawnymi powinny uzyskiwać przymiot zdolności sądowej tylko wówczas, gdy ustawa przyznaje im zdolność prawną. Stąd też odpada potrzeba wyodrębniania organizacji społecznych jako odrębnej kategorii podmiotów, którym przysługuje zdolność sądowa, jeżeli zdolność ta z mocy art. 64 § 11 przysługuje jednostkom organizacyjnym niebędącym osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. Rozwiązanie takie koresponduje także z głosami doktryny, w których sygnalizowano, że w kontekście art. 64 § 11 przepis art. 64 § 2 stał się zbędny.
V. Zmiany dotyczące środków zaskarżenia
1. Projekt zawiera kilka istotnych zmian dotyczących środków zaskarżenia. Za najważniejszą należy uznać wprowadzenie do Kodeksu postępowania cywilnego novum w postaci możliwości zaskarżenia rozstrzygnięcia sądu drugiej instancji uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania. Potrzeba wprowadzenia takiego rozwiązania uzasadniona jest kilkoma względami. Z prowadzonych badań wynika, że instytucja uchylenia wyroku sądu drugiej instancji wraz z przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania jest nadużywana. Tymczasem obecny model postępowania cywilnego zakłada, że druga instancja stanowi instancję merytoryczną, w ramach której rozstrzygnięcie sprawy powinno nastąpić ex novo i zakończyć się wydaniem merytorycznego rozstrzygnięcia kończącego spór pomiędzy stronami. Zbyt częste uciekanie się do uchylenia wyroku sądu pierwszej instancji wraz z przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania prowadzi do wypaczenia tego założenia i przedłużenia postępowania. Ponadto w judykaturze w zróżnicowany sposób interpretowane jest „nierozpoznanie istoty sprawy”, jako jeden z warunków upoważniających do uchylenia orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Celowe jest zatem zapewnienie Sądowi Najwyższemu możliwości kontroli tego rodzaju rozstrzygnięć. Stąd też w nowym art. 3941 § 11 postanowiono, że zażalenie do Sądu Najwyższego przysługiwać będzie także w razie uchylenia przez sąd drugiej instancji wyroku sądu pierwszej instancji i przekazania mu sprawy do ponownego rozpoznania. Wybór zażalenia jako środka inicjującego kontrolę ze strony Sądu Najwyższego motywowany jest przez wzgląd na charakter kontrolowanego orzeczenia, jak również pożądaną szybkość kontroli. Projektowany art. 3941 § 11 określa wprost przedmiot zaskarżenia zażaleniem, wskazując, że przysługuje ono na orzeczenie sądu drugiej instancji o uchyleniu wyroku sądu pierwszej instancji i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania. Postać orzeczenia kasatoryjnego sądu drugiej instancji należy do kwestii spornych w nauce i praktyce. Projektodawcy nie zamierzali rozstrzygać tego sporu, stąd posłużenie się w projektowanym art. 3941 § 11 ogólniejszym sformułowaniem „orzeczenie”, bez precyzowania jego postaci. Dodać należy, że projektodawca nie przewidział ograniczenia dopuszczalności rozważanego zażalenia do spraw kasacyjnych.
2. Druga z istotnych modyfikacji dotyka również art. 3941 i polega na dodaniu nowego art. 3942, dopuszczającego w szerszym zakresie aniżeli dotychczas zażalenie na postanowienia wydawane w sprawach wpadkowych przez sąd drugiej instancji. Zmiana ta wiąże się przede wszystkim z niefortunną i wywołującą wiele wątpliwości implementacją do Kodeksu postępowania cywilnego wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27 marca 2007 r., SK 3/05 (OTK-A 2007, nr 3, poz. 32) dokonaną ustawą z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 69, poz. 592). W miejsce zażalenia do Sądu Najwyższego ograniczonego do postanowienia sądu drugiej instancji o kosztach procesu, „które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pierwszej instancji”, projekt wprowadza do Kodeksu postępowania cywilnego kompleksowe rozwiązanie, polegające na możliwości zaskarżenia niektórych postanowień sądu drugiej instancji zażaleniem do innego składu tego sądu (tzw. zażalenie poziome). Zażalenie to przysługiwać będzie na wymienione w art. 3942 § 1 postanowienia dotyczące skazania na grzywnę oraz zarządzenia przymusowego sprowadzenia i aresztowania z zastrzeżeniem postanowień wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia. Uznano bowiem, że charakter tych postanowień, dotyczących bezpośrednio praw i wolności obywatelskich, wymaga stworzenia możliwości ich zaskarżenia ponad standard konstytucyjny określony w art. 78 zd. 1 Konstytucji, a jednocześnie nie są to sprawy, które wymagałyby angażowania autorytetu Sądu Najwyższego. Zgodnie z powołanym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego w sprawie SK 3/05 oraz późniejszym wyrokiem z dnia 2 czerwca 2010 r., SK 38/09 (Dz. U. Nr 109, poz. 724), stworzono również możliwość zaskarżenia – według tych samych reguł – postanowienia sądu drugiej instancji w przedmiocie zwrotu kosztów procesu (art. 3942 § 1 in princ.) oraz postanowienia sądu drugiej instancji o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego, przy czym możliwość ta zachodzić będzie także wówczas, gdy w sprawie przysługuje skarga kasacyjna.
3. Spośród zmian dotyczących pozostałych środków odwoławczych, proponowana modyfikacja art. 369 § 3 nawiązuje do rozwiązań przewidywanych w niektórych obcych ustawodawstwach i ma na celu wyeliminowanie nadmiernie rygorystycznych dla strony skutków wniesienia apelacji do sądu ad quem. W świetle dotychczasowych rozwiązań wniesienie apelacji bezpośrednio do sądu powołanego do jej rozpoznania było równoznaczne z wniesieniem jej do sądu niewłaściwego, czego konsekwencją było z reguły naruszenie terminu do wniesienia środka zaskarżenia. Natomiast zmiana art. 3982 § 1 ma charakter pochodny do uchylenia przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych i pociąga za sobą rozszerzenie dostępu do Sądu Najwyższego w sprawach, w których o dopuszczalności skargi kasacyjnej decyduje kryterium ratio valoris.
VI. Wpływ ogłoszenia upadłości na postępowanie cywilne
1. W projekcie przewiduje się uchylenie art. 1821, który to przepis wprowadził umorzenie procesu cywilnego w przypadku ogłoszenia upadłości pozwanego obejmującej likwidację jego majątku. Rozwiązanie to prowadzi w praktyce do poważnych komplikacji. Po pierwsze – regulację tę oparto na błędnym założeniu, że każdy proces cywilny, w którym pozwany został postawiony w stan upadłości obejmującej likwidację jego majątku, nie może być kontynuowany. Założenie to nie odpowiada regulacjom Prawa upadłościowego i naprawczego (Dz. U. Nr 60, poz. 535, z późn. zm.), w świetle których kontynuowanie procesu w takiej sytuacji jest niedopuszczalne tylko wtedy, gdy jego przedmiotem jest wierzytelność (tj. roszczenie wynikające ze stosunków obligacyjnych) podlegająca zgłoszeniu do masy. W żadnym razie nie dotyczy to natomiast procesów, w których dochodzone są roszczenia wynikające z praw podmiotowych bezwzględnych (np. roszczeń o zaniechanie naruszenia praw własności intelektualnej itp.). Procesy takie muszą być kontynuowane także po ogłoszeniu upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego, albowiem uprawnionemu nie przysługuje żadna ochrona jego praw w postępowaniu upadłościowym. Nie jest on bowiem wierzycielem upadłościowym. Obecne sformułowanie art. 1821 § 1, lege non distinguente, stało się w praktyce podstawą do umarzania wszelkich procesów wskutek ogłoszenia upadłości pozwanego obejmującej likwidację jego majątku, co jest niemożliwe do zaakceptowania.
2. Po drugie – umorzenie postępowania wskutek ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku pozwanego, nawet w odniesieniu do wierzytelności podlegających zgłoszeniu do masy upadłości, jak pokazuje praktyka, jest rozwiązaniem powodującym niepożądane konsekwencje. W razie odmowy wciągnięcia wierzytelności na listę wierzytelności, a także w razie uchylenia, umorzenia albo zakończenia postępowania upadłościowego wierzyciel (powód), któremu umorzono postępowanie, musi ponownie wytaczać proces o swą należność, co wiąże się z ponoszeniem przez niego dodatkowych kosztów. Z punktu widzenia wymiaru sprawiedliwości oznacza to zaś konieczność prowadzenia postępowania na nowo, co jest szczególnie drastyczne, w przypadku gdy umorzeniu uległ proces toczący się już w drugiej instancji, a nawet w postępowaniu kasacyjnym.
3. Z tego względu, uchylając art. 1821, w projekcie powraca się do stanu prawnego mającego w Polsce blisko osiemdziesięcioletnią tradycję, według którego zawieszenie procesu odnosi się do każdego przypadku ogłoszenia upadłości strony pozwanej. Odpowiednia regulacja w tym względzie wynika z proponowanego brzmienia art. 174 § 1 pkt 4) k.p.c. Po zawieszeniu postępowania, w przypadku gdy chodzi o roszczenia niepodlegające zgłoszeniu do masy, podjęcie zawieszonego postępowania nastąpi z udziałem syndyka albo zarządcy masy upadłości. Co się zaś tyczy zawieszonego postępowania dotyczącego wierzytelności podlegającej zgłoszeniu do masy upadłości, to w razie odmowy wciągnięcia wierzytelności na listę w postępowaniu upadłościowym, nastąpi podjęcie zawieszonego postępowania z udziałem syndyka masy upadłości, a to na podstawie art. 145 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego. Jeżeli zaś wierzytelność zostanie wciągnięta na listę w postępowaniu upadłościowym, to zawieszony proces ulegnie umorzeniu na podstawie art. 355 k.p.c., albowiem zaistnieje sytuacja, w której wydanie w sprawie wyroku stanie się niedopuszczalne. Odpowiednie regulacje co do podjęcia zawieszonego postępowania zawarte są w art. 180 § 1 pkt 5) k.p.c. w proponowanym nowym brzmieniu. Zmiana brzmienia tego przepisu, przewidziana w projekcie, głównie jest konsekwencją wyżej opisanej zmiany art. 174 § 1 pkt 4) k.p.c. Ponadto w nowym sformułowaniu (art. 180 § 1 pkt 5) k.p.c. dodatkowo wyeksponowano fakt, że odmowa wstąpienia do postępowania przez syndyka albo zarządcę masy upadłości nie jest pozostawiona uznaniu tych podmiotów, lecz może nastąpić wyłącznie w przypadku przewidzianym w art. 65 ust. 1 Prawa upadłościowego i naprawczego. Ta sama intencja przyświeca zmianie brzmienia art. 174 § 3 k.p.c., który w dotychczasowej redakcji nie odzwierciedla wspomnianego faktu. Korekta brzmienia przyczyni się do większej klarowności regulacji prawnej.
VII. Zmiana przepisów dotyczących postępowania zabezpieczającego
1. Zmiana proponowana w art. 738 polega na pominięciu w jego treści uregulowania zawartego obecnie w zdaniu 2, w którym przewiduje się, że wniosek o zabezpieczenie, który nie odpowiada wymogom formalnym przewidzianym w art. 738, przewodniczący zwraca bez wzywania do jego uzupełnienia. Wskutek pominięcia tej treści do wniosku o zabezpieczenie roszczenia zastosowanie znajdą ogólne reguły określone w art. 130 i nn. k.p.c., co przyczyni się do uproszczenia i ujednolicenia regulacji prawnych, a ponadto wyeliminuje zbędny formalizm i rygoryzm dotychczasowego unormowania.
2. W art. 743 proponuje się dodanie nowego § 3, którego treść wypełnia istniejącą lukę, wprowadzając zasadę, że w przypadku gdy wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu sąd uzależnił od złożenia kaucji, nadanie klauzuli wykonalności albo stwierdzenie jego wykonalności jest możliwe dopiero po złożeniu kaucji przez uprawnionego do zabezpieczenia. Unormowanie to jest logiczną konsekwencją uzależnienia wykonania zabezpieczenia od złożenia kaucji.
3. W art. 7431 § 4 proponuje się zamieszczenie wyraźnego odesłania do art. 7541 § 3, w którym jest mowa o stwierdzaniu przez sąd upadku zabezpieczenia. Odesłanie to zawarte jest w ostatnim zdaniu art. 7431 § 4. Pozostała część przepisu nie ulega zmianie.
